منظور از دیپلماسی فرهنگی، تلاش برای درک، آگاهی، مشارکت و تأثیر بر افکار عمومی نهادها، سازمانها و دولتهای سایر کشورهاست. هر چند دیپلماسی فرهنگی قدرت نرم در درک متقابل فرهنگی و اعتماد سازی در پیشبرد روابط و مناسبات فیمابین کشورها و تأمین منافع ملّی است؛ ولی تغییر و تحولات جدید در عرصه جهانی شدن، امنیت بین الملل، منازعات و درگیریهای مذهبی و.. موجب گردیده، ارزش و اهمیت دیپلماسی فرهنگی بر پایه گفتگو، تفاهم و تعامل در چارچوب روابط بین الملل نقش والایی بیابد. تنوع فرهنگی نیز در افزایش برقراری ارتباط صمیمی و درک متقابل فرهنگ ها به ویژه در سطوح اجتماعی مردمی مساعدت می نماید.
در شرایط کنونی، توان دستیابی به فن آوری ارتباطات و حجم گسترده اطلاعات و انتقال آن منجمله شبکه های اجتماعی اینترنتی در ترویج فرآورده های فرهنگی افزایش یافته و فراتر از ارتباطات دولتی و رسمی گردیده است. از این رو دیپلماسی فرهنگی در روند خود دچار تحول شده؛ چون بدون مرز بودن در عرصه زمان و مکان و نزدیک شدن فرهنگ ملّت ها؛ امکانات، فرصت ها و ظرفیتهای جدیدی را برای سطح روابط کشورها و ملّت ها فراهم آورده است و بازیگران و کنشگران سیاسی نیز از این ابزار در سیاست خارجی خویش بهره می جویند. بنابراین دیپلماسی فرهنگی با برنامه ریزی و اجرای طرحهای فرهنگی مناسب و کارآمد قادر خواهد بود به ایجاد فضای تعامل و رشد تفاهم ملّت ها و تقویت پیوندهای منطقه ای و بین المللی فراهم آورد.
شاخص های دیپلماسی فرهنگی
هرچند از دیرباز فرهنگ مردم ایران در تلاش برای ارتقاء روابط متقابل و افزایش آگاهی و درک صحیح سایر کشورها نسبت به فرهنگ تمدنی، تاریخی و اسلامی خویش بوده است، اما در شرایط فعلی جهانی؛ چارچوب شاخص های دیپلماسی فرهنگی تعیین شده توسط نهادها و مراکز تصمیم گیری جمهوری اسلامی ایران مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را می توان به شرح ذیل مطرح نمود:
- حوزه چاپ و نشر کتاب و نشریات ادواری
- حوزه های مربوط به کتابخانه های عمومی مراکز و مجتمع های فرهنگی و هنری و …
- حوزه سینما و عکاسی
- حوزه های تئاتر و هنرهای نمایشی
- حوزه موسیقی
- حوزه هنرهای تجسمی
- حوزه فعالیت های فرهنگی و تبیین دینی
- حوزه ورزش و تربیت بدنی
- حوزه رسانه های جمعی سمعی و بصری
- حوزه میراث فرهنگی
- حوزه گردشگری
- فعالیت های مرتبط با طبیعت
از این شاخص ها می توان در اجرای فعالیت های فرهنگی در خارج از کشور بهره مند شد و به انعکاس جنبه های فرهنگ عمومی جمهوری اسلامی در منظر و دیدگاه مخاطبین سایر کشورها اقدام نمود تا دیپلماسی فرهنگی در سطح روابط فرهنگی منطقه ای و بین المللی تحقق یابد.
راهکارها و رهیافت ها
دیپلماسی فرهنگی، از طریق گسترش و توسعه فرایند ابزارهای فرهنگی، قادر است در ارتقا روابط و مناسبات فرهنگی نقش آفرینی نماید و ابعاد تعامل و همکاریهای فرهنگی را در چارچوب تعمیق صلح و دوستی میان ملّتها تحقق بخشد. در این روند، دیپلماسی فرهنگی نیازمند اجرای برنامه ها و هم افزایی های فرهنگی است که با تأکید بر گفتمان صلح و عدالت، ضمن جذب افکار مخاطبین موجب همگرایی در تأمین منافع ملّی گردد.
در این راستا به دو نمونه از راهکارها که بهره گیری از آنها در تحقق اهداف دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران موثر است، اشاره می شود:
انجمن های دوستی : از سال 1965میلادی با همکاری سازمان یونسکو، بروز و ظهور یافتند و همواره در روابط و مناسبات فیمابین کشورها نقش بارزی را ایفا نموده اند. این سازمان های غیردولتی از توانایی و ظرفیت خوبی در توسعه و گسترش میان جوامع علمی و فرهنگی کشورها، روابط دوستانه و کاهش خشونت و تحکیم و تثبیت صلح برخوردارند. نهادهای فعال جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور می توانند با فراهم آوردن امکان حضور شخصیت های فرهنگی، هنری، علمی و دانشگاهی و حتی ورزشی در انجمن های دوستی و نیز افزایش مشارکت بخش خصوصی موجبات تقویت فعالیت انجمن های دوستی و برقراری ارتباط با مخاطبین کشورهای هدف گردند و تأثیر بسزایی برجای بگذارند. تلاش در اجرای برنامه های فرهنگی مشترک موجب همبستگی بین فرهنگ ها شده و روابط دوستی و صمیمی میان مردم کشورها در چارچوب انجمن دوستی ارتقا و توسعه می یابد.
صنعت گردشگری: با توجه به پشتوانه هویتی فرهنگ و هنر ایران که دارای قدمتی چند هزار ساله است و همواره آثار مادی و معنوی آن، تحسین و احترام مخاطبین را برانگیخته است، صنعت گردشگری به علت کارکردهای فرهنگی و اجتماعی و توسعه آن در برقراری فرهنگ صلح و دوستی از ابزارهای دیپلماسی فرهنگی بشمار می آید. زیرا دیدار و بازدید و تعامل با مردم کشورها و ارتباط با فرهنگ ها و سبک های زندگی در ایجاد درک متقابل، احساس نزدیکی به یکدیگر، گسترش همکاری های بین المللی و عاملی برای دوستی و تفاهم بین انسانها و ایجاد صلح عمل می کند. علاوه بر این، گردشگری در بهبود وضعیت اقتصادی، کاهش نرخ بیکاری و افزایش درآمد سرانه موثر واقع شده و زمینه های توسعه پایدار را فراهم می سازد.
تداوم صلح و امنیت زمانی محقق می شود که پایبندی به برخی الزامات وجود داشته باشد. از جمله این الزامات می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
– پایبندی به تعهدات و چارچوب الزامات در پرتو مسئولیت بین المللی
– استفاده از مولفه های دیپلماسی فرهنگی در راستای برقراری و تداوم صلح در عرصه بین الملل
– تلاش برای ایجاد و تقویت نهادهای منطقه ای و بین المللی
– بهره گیری از ظرفیت سازمان های مردم نهاد در حوزه فرهنگ در عرصه بین المللی
– توسعۀ مناسبات و جلب مشارکت و همکار ی های هدفمند و تأثیرگذار دوجانبه، چندجانبه، منطقه ای فرهنگی
– برخورداری از فنآوری و ارتباطات به عنوان سلاح مؤثر فرهنگی در جهت مقابله با چالش های فرهنگی
– اهمیت دادن به مفهوم توسعه پایدار و صلح پایدار از طریق تحقق تعاملات پایدار
